Egipt - papirusy

print this page

Niestety nie zachowała się największa i najsławniejsza w starożytnym świecie Biblioteka Aleksandryjska, w której gromadzono różnorodne dzieła i można przypuszczać, że przepisy kulinarne powinny także znaleźć tam swoje miejsce. To, co wiadomo na temat kultury kulinarnej starożytnego Egiptu, zawdzięczamy odkryciom archeologicznym, intensywnie prowadzonym od XIX w. aż do czasów obecnych, kiedy badacze wciąż natrafiają na nowe ślady poszerzające naszą wiedzę o tej interesującej cywilizacji. Najciekawsze źródła tzw. Teksty Piramid, pochodzą z piramid faraonów, gdzie zachowały się zarówno bogate ilustracje, teksty hieroglificzne oraz liczne dary ofiarne, w tym pożywienie niezbędne w drodze do zaświatów, a także wyobrażenia pożywienia, które mogły trwać wiecznie i figurki kobiet, które miały to pożywienie przygotowywać. (Teksty, 2006). Podobne, choć znacznie skromniejsze wyposażenie znajdowało się w grobowcach zamożnych Egipcjan, znane jako Teksty Sarkofagów. Dla tej części społeczeństwa, która mogła sobie pozwolić na opłacenie pisarza, sporządzano tzw. Księgi Umarłych, które znamy z licznych, zachowanych papirusów. Na podstawie tych oraz innych dokumentów, w tym wyrzuconych na śmietnik archiwów, uczeni analizują kulturę starożytnego Egiptu. Nie jest to proste zadanie. Odczytanie hieroglifów, mimo znalezienia do nich klucza przez Jean-François Champoliona, któremu udała się ta sztuka w ćwierć wieku po odnalezieniu przez Napoleońskiego kapitana Boucharda tzw. Kamienia z Rosetty, wciąż jest trudne chociażby z powodu stosowanych licznych skrótów oraz stosunkowo nielicznych ekspertów w tej dziedzinie.

W życiu Egipcjan pożywienie znajdowało ważne miejsce co widać na licznych ilustracjach, które wydaje się, że mogły pełnić też rolę instruktażu dla niepiśmiennych. Mamy więc liczne sceny związane z pracą podstawową dla produkcji żywności jak uprawa roli, hodowla zwierząt. Czasami są to całe obrazkowe opowieści opisujące poszczególne etapy postępowania od orania pola, przez ścinanie dojrzałych kłosów (z podziałem prac w rodzinie: mężczyzna ścina zboże, kobieta wiąże snopki a dziecko je przenosi) do wypieku chleba. Takimi ilustracjami opatrzono nagrobek kapłana Petosirisa z IV w. p.n.e. odkryty na początku XX w. (Lefebvre 1924). Zaś recepturę na wypiek chleba odkryto w jednym z grobowców Luxoru. (Wilson, 2013). Obrazkowa instrukcja pieczenia chleba na dworze faraona Ramzesa III ukazana jest też na jego nagrobku. Jest ona dostępna za pośrednictwem The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt w licznych źródłach, m.in. The Historical Cooking Project, w części dotyczącej starożytnego Egiptu: www.historicalcookingproject.com/2014/12/guest-post-ancient-egyptian-bread-by.html. Podobnie ma się rzecz z wyrobem wina. W licznych ilustracjach widać sceny zbierania winogron oraz proces wytwarzania wina.

Niestety, do tej pory nie udało się znaleźć, a raczej odczytać, z powodu znikomej liczby specjalistów od odszyfrowywania hieroglifów, tekstów, które można byłoby traktować jako przepisy kuchenne. Aczkolwiek można domniemywać, że skoro odczytano receptury medyczne, w tym receptę na kaca (Owen, 2015), niedawno także recepturę przygotowania pasty do zębów odkrytą w zbiorach Biblioteki Narodowej w Wiedniu (Catchpoole 2004), to przepisy na sporządzanie posiłków z pewnością także były spisywane. Pojawiają się m.in.  informacje o tym, że książki kucharskie zalecały przyrządzanie potraw w nowych glinianych garnkach, a jeżeli były glazurowane to mogły służyć nawet pięciokrotnie. Później tłuszcz przenikający porowaty materiał wpływał na obniżenie smaku potraw. Zalecenia te dotyczyły zapewne kuchni dworskich, gdyż przeciętny człowiek nie był na tyle zamożny, aby z nich skorzystać. Umiejętności kucharskie przekazywane były z pokolenia na pokolenie, a wartość wykwalifikowanych kucharzy była bardzo wysoko wyceniana. Książki kucharskie podkreślały konieczność utrzymania czystości zarówno miejsca pracy, jak i osób zajmujących się przygotowywaniem żywności. Przy daniach mięsnych istotne było usunięcie wszystkich kości, umycie mięsa w zimnej wodzie i usunięcie śladów krwi. Zalecane było także mycie naczyń po każdorazowym użyciu, mycie noża po krojeniu cebuli, pora lub marchwi, aby nie psuć smaku. (Rosenberger, 1995, s. 212). Niestety, nie udało się zidentyfikować książek kucharskich, a sam autor konkretnych przykładów nie wskazuje.

Wiadomo natomiast jak wyglądała egipska kuchnia i jakie produkty w niej wykorzystywano. Przede wszystkim była dobrze rozplanowana. W kuchni był piec do pieczenia chleba opalany węglem drzewnym lub suszonym obornikiem, żarna do mielenia zboża, moździerze, dzbany z wodą, koszyki, naczynia a czasami też metalowe garnki. W bogatszych domach kuchnie były większe z większą ilością pieców, w tym do podgrzewania żywności. Kuchnia pałacowa zajmowała całe skrzydło budynku z przestrzennymi dziedzińcami pozwalającymi na przyrządzanie posiłków większej liczbie osób. W domach prostych Egipcjan umieszczona była na dachu, aby dym i zapachy towarzyszące przygotowaniu posiłków nie rozprzestrzeniały się po całym domu. Głównymi produktami zbożowymi były pszenica i jęczmień, z których sporządzano owsiankę, ale przede wszystkim chleb w 40 różnych wersjach. Piekarnie często były łączone z browarami. Badania archeologiczne wykazały, że Egipcjanie pili mleko, często „prosto od krowy”, wyrabiali sery. (Kaufman, s. 46). Dzięki scenom z nagrobków (prawdopodobnie piwowara) wiadomo jak wyglądał browar i produkcja piwa. Z innych tekstów wynika, że w użytku było piwo słodkie, piwo czerwone – najbardziej popularne i piwo ciemne, które prawdopodobnie było piwem alkoholowym. (Bresciani s. 40)

O ulubionych lub po prostu podstawowych daniach Egipcjan dowiadujemy się na podstawie życzeń z ksiąg umarłych „aby mieli chleb i piwo, ptaki i wołowinę”. Lista potraw znalezionych w Saqqara w grobowcu kobiety z ok. 3700 r. p.n.e. jest bardzo długa i zawiera właściwie prawie wszystkie znane nam w czasach dzisiejszych produkty, w tym m.in. importowane z Cypru oliwki, różnorodne odmiany olei z Babilonu czy Syrii, palestyńskie wino i syryjskie piwo. (Bresciani, s. 38-39).

Reasumując, możemy spodziewać się, że z czasem uczeni dotrą do jeszcze dokładniejszych receptur potraw jadanych w Egipcie, które wzbogacą mało znaną historię książki kucharskiej w starożytnym Egipcie.