.
Home
Monuments of Architecture of Kujavia-Pomerania Voivodeship, Poland

Zabytki architektury województwa kujawsko-pomorskiego
PDF Print E-mail

Chełmno

Kościół parafialny Wniebowzięcia NMP, ul. Franciszkańska


Powrót do spisu zabytków >>>
Lokalizacja: Blok zabudowy sąsiadujący z narożnikowo z Rynkiem, ograniczony ulicami Toruńską, 22 Stycznia, Franciszkańską i Szkolną.
Kościół NMP - widok od południowego wschodu
Kościół NMP - widok od południa
Kościół NMP - widok od strony północnej
Kościół NMP - widok wnętrza
Kościół NMP - ołtarz główny
Kościół NMP - płyta nagrobna Lamberta
Kościół NMP - figura św. Jakuba Starszego w nawie głównej
Kościół NMP - detal portalu głównego
Kościół NMP - portal kaplicy MB Chełmińskiej
Więcej zdjęć >>>
Datowanie: lata 1280-1320
Technika, materiał:  Budowla murowana z cegły, w wątku wendyjskim w dolnych partiach murów i gotyckim w wyższych, z obfitym użyciem ceglanych kształtek, ceramiki glazurowanej i sztucznego kamienia.
Historia: W dokumencie lokacyjnym  z 1233 r. wymieniono parafię. Patronat nad nią sprawował Zakon Krzyżacki. W odnowionym przywileju chełmińskim z 1251 r. pierwotne nadanie (8 łanów) ograniczono o połowę, czego i tak nie zrealizowano. Pierwszy znany proboszcz to Henryk, wzmiankowany w 1238 r.
Pierwszy kościół chełmiński – fara Chełmna. Pierwsze wzmianki o kościele parafialnym Chełmna pochodzą z 1233 r., kiedy to w chełmińskim przywileju lokacyjnym krzyżacy wyznaczyli na jego zabezpieczenie materialne znaczny majątek ziemski. Obecny kościół był budowany w latach około 1280-1320 (w dokumencie z 1311 r. wzmiankowane są prace budowlane). Wznoszono go w dwóch fazach. Najpierw postawiono prezbiterium i północną nawę boczną (pierwotnie niższą). W fazie drugiej ukończono budowę całego korpusu nawowego wraz z wieżą północną. Wieżę południową pozostawiono niedokończoną. Z 1326 r. pochodzi fundacja przy ołtarzu św. Katarzyny. W 1333 r. wspomniano wieżę kościoła chełmińskiego, jako proponowany wzór dla budowanej wówczas katedry w Królewcu. W końcu XIV w. dobudowano kaplicę Bożego Ciała. W 1501 r. pożar strawił wieżę kościelną. W 1519 r. kościół podniesiony do rangi kolegiaty. W okresie 1519-1538 kościół funkcjonował pod zarządem zgromadzenia Braci Wspólnego Życia sprowadzonych z Holandii przez biskupa chełmińskiego Jana Konopackiego do prowadzenia w Chełmnie szkoły. W 1560 fundacja kaplicy Matki Boskiej Bolesnej Chełmińskiej przez kasztelana chełmińskiego Jana Niemojewskiego. Częściowe odnowienie kościoła w okresie 1659-1660. Powstał wówczas także barokowy wystrój kaplicy Bożego Ciała. Nad prezbiterium dobudowano sygnaturkę. Od 1676 r. kościół znajdował się pod zarządem zgromadzenia misjonarzy. W 1724 r. wzmiankowane jest uszkodzenie wieży. W 1772 r. kościół utracił tytuł kolegiaty. W 1825 r. władze pruskie usunęły z Chełmna misjonarzy. W latach 1843 i 1864 odnawiano szczyty światyni. W latach 1883-1884 kościół restaurowano w duchu neogotyckim. W okresie międzywojennym odkryto i zakonserwowano oryginalne polichromie gotyckie oraz w latach 1925-1928 wykonano nowe polichromie (przez Stanisława Smoguleckiego). 30 listopada 1929 roku obiekt wpisano do rejestru zabytków. Kościół farny należy do grupy najstarszych i największych świątyń Pomorza Wschodniego, jest wybitnym dziełem architektury gotyckiej o randze odpowiadającej znaczeniu, jakie miasto odgrywało niegdyś w regionie.
 (opracowane na podstawie: Kranz-Domasłowska 1991; Chrzanowski 1991; Mroczko 1980).

Świątynia jest położona pośrodku południowo-zachodniego, narożnego przyrynkowego bloku zabudowy. Jest to jedyny ściśle orientowany kościół w Chełmnie, chociaż i tu oś budynku została przesunięta ok. 5 stopni względem rzeczywistych kierunków geograficznych. Kościół  trójnawowy, halowy (nawy równej wielkości), z prosto zamkniętym prezbiterium, do którego od południa przylegia wielobocznie zamknięta zakrystia. W narożnikach przy styku z prezbiterium z korpusem, w kwadratowych aneksach, stanowiących podstawy planowanych wież, umieszczone są kaplice. Fasada zachodnia planowana była jako dwuwieżowa. Ukończono jedynie wieżę północną, południową dociągnięto do wysokości szczytu zachodniego. Zewnątrz szczególnie dekoracyjnym opracowaniem wyróżniają się nawy boczne przykryte poprzecznymi daszkami z trójkątnymi, blendowymi szczytami. Każde przęsło zwieńczone jest osobnym szczytem i przeprute wielkim, ostrołukowym oknem. Wnętrze jednorodne uderza jednorodnością przestrzeni. Cały kościół ma jednakowe sklepienia krzyżowo-żebrowe, ze zwornikami o bogatym programie ikonograficznym. Halowy korpus dzielony jest na nawy dwoma rzędami ośmiobocznych filarów,  wspierających arkady międzynawowe. Przy filarach ustawione są pełnoplastyczne postaci jedenastu apostołów (1330-1340). W nawie północnej i w prezbiterium malowidła ścienne. W sklepieniach malowidła z motywem wici roślinnej.
(opracowane na podstawie: Kranz-Domasłowska 1991; Chrzanowski 1991; Mroczko 1980)

Bibliografia
  • Źródła:
    • Urkundenbuch des Bisthums Clum, oprac. C.P. Woelky, H. 1-4, DAnzing 1885-1887
    • A. Pobłocki, Visitationes ecclesiarum dioecesis culmensis et Pomesaniae Andrea Leszczyńśki episcopo A. 1647 facte, Fontes IV, Toruń 1900 [Akta wizytacji biskupich]
    • A. Pobłocki, Visitationes Episcopatus Culmensis Andrea Olszowski A. 1667-1672 factae, Fontes VI-X, 1902-1906 [Akta wizytacji biskupich]
    • W. Szolłdrski, Kroniki XX Misjonarzy w Chełmnie, "Miesięcznik Diecezji Chełmińskiej", 1936, VIII
  • Opracowania:
    • Seemann J., Die Culmer Pfarrkirche, Preussische Provinzial-Blältter N.F. X, 1856
    • Janota E., Opis kościoła farnego w Chełmnie (w Prusach),Pamiętnik Religijno-Moralny XVIII, 1858
    • Heise J., Die Bau- und Kustdenkmäler der  Provinz Westpreussen, H. 5, Der Klum, Danzig 1887
    • Wojciechowski W., Wiadomości o kościele farnym w Chełmnie, "Dziennik Poznański", 1909
    • Nierzwicki J., 700 lat parafii chełmińśkiej, Chełmno 1933
    • Pajzderski N., Renowacja katedy w Chełmnie, "Wiadomości Konserwatorskie", dodatek "Ziemia", 1929, XIV
    • Przymusiński L., Rozwój szczytów w architekturze gotyckiej 1250-1450 na ziemi chełmińskiej i Pomorzu Gdańskim, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Poznańśkiego LXII, Historia Sztuki IV, 1966
    • Mroczko T., Ruch budowlany na ziemi chełmińskiej w XIII wieku, [w:] Sztuka i ideologia XIII wieku, Wrocław 1974
    • Katalog zabytków sztuki w Polsce, XI, Dawne województwo bydgoskie, z. 4, Dawny powiat chełmiński,  oprac. T. Mroczko, Warszawa 1976
    • Mroczko T., Architektura gotycka na ziemi chełmińskiej, Warszawa 1980
    • Mikołajczyk M., Kościół parafialny p.w. Wniebowzięcia NMP w Chełmnie, Toruń 1985 (maszynopis, Instytut Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa UMK w Toruniu)
    • Ratajczak H., Gotycki detal architektoniczny w kościołach Chełmna, 1987 (maszynopis, archiwum UMK Toruń)
    • Krantz-Domasłowska Liliana, Domasłowski Jerzy, Kościół farny w Chełmnie, Toruń 1991
    • Chrzanowski Tadeusz, Kornecki Marian, Chełmno, Wrocław-Warszawa-Kraków 1991
    • Marszałek Jan, Sanktuarium Maryjne w Chełmnie, Chełmno 2000
  • Internet:
Fotografie: Piotr Kożurno, Marek Wieczorek
© ICIMSS

W pobliżu: