Towarzystwo Naukowe, polska organizacja społeczno-naukowa, powstało z inicjatywy Zygmunta Działowskiego w dniu 16 XII 1875 r. Założycielami Towarzystwa było okoliczne ziemiaństwo, inteligencja i duchowieństwo. Celem nowopowstałego towarzystwa była: działalność naukowa, badawcza i popularyzatorska, gromadzenie zbiorów muzealnych i bibliotecznych oraz wydawanie prac naukowych. Związane to było z dążeniem do kształtowania świadomości narodowej Polaków przez przeciwstawienie się jednostronnym opiniom nauki niemieckiej. Pierwszym prezesem Towarzystwa Naukowego został Ignacy Łyskowski, ziemianin, działacz społeczno-naukowy. Z kolei Zygmunt Działowski, inicjator powstania TNT, został uhonorowanym wyborem na przewodniczącego Wydziału Historyczno-Archeologicznego. Początkowo Towarzystwo skupiało 136 członków. Działalność prowadzona była w trzech wydziałach: Historyczno-Archeologicznym, Teologicznym oraz Lekarsko-Przyrodniczym. Szybko też powstało Muzeum, w którym gromadzono zbiory archeologiczne oraz księgozbiór. W 1878 r. zaczęto tez wydawać „Roczniki TNT”. W 1881 r. rozpoczęto budowę siedziby Towarzystwa przy ul. Wysokiej. W nowym gmachu eksponowane były zbiory muzealne oraz biblioteczne, odbywały się się posiedzenia oraz odczyty. Przez pewien czas w budynku mieściły się także restauracja i hotel.
Niestety dogodne warunku lokalowe nie przyczyniły się do ożywionej działalności naukowej. Lata 80. XIX w. to czas ograniczonej działalności TNT. Dopiero inicjatywy ks. Stanisława Kujota, mianowanego prezesem towarzystwa przyczyniły się do ożywienia aktywności TNT.
W 1897 r. wznowiono edycję "Roczników TNT". Zainicjowano również serię wydawniczą „Fontes” oraz od 1908 r. "Zapiski TNT". Po śmierci Kujota w 1914 r. funkcję prezesów sprawowali Brunon Czapla i Paweł Czapiewski.
Utworzenie Województwa Pomorskiego w 1920 r. ze stolicą w Torunia zmieniło skład osobowy Towarzystwa. Teraz najliczniejszą grupę stanowili urzędnicy, profesorowie gimnazjalni, pracownicy instytucji oświatowych, prawnicy, lekarze oraz literaci i plastycy.
Prezesem TNT w latach 1920-1923 był dr Józef Łęgowski, a następcą ks. Alfons Mańkowski, który kierował Towarzystwem do wybuchu II wojny światowej. W 1923 r. postanowiono przekazać w trwały depozyt zbiory biblioteczne nowopowstającej Książnicy Miejskiej. Jednocześnie realizowano podstawowe cele statutowe TNT: badawcze i wydawnicze. Kontynuowano wydawanie serii "Fontes" oraz "Roczników", z kolei "Zapiski" przekształciły się w ogólnopolski, ceniony periodyk naukowy. Krótko przed wojną zapoczątkowano również nowe serie: "Prace Prehistoryczne Pomorskie" oraz "Badania Przyrodniczo-Pomorskie". W okresie II wojny światowej władze okupacyjne zakazały działania i rozwiązały Towarzystwo. Majątek TNT został skonfiskowany, a jego księgozbiór przejęła "Stadtbibliothek Thorn". Utraciło życie ponad 50 członków, a prezes, ks. Alfons Mańkowski, zginął w 1941 r. w obozie koncentracyjnym Stutthof. Po zakończeniu działań wojennych odzyskano księgozbiór i zasoby magazynowane dzięki postawie dra Ottona Freymutha, dyrektora Stadtbibliothek. Pierwsze po wojnie Walne Zgromadzenie Towarzystwa odbyło się 17 lipca 1945 r. Nowym prezesem został ks. P. Czapiewski. Utworzenie Uniwersytetu Mikołaja Kopernika zmieniło sposób funkcjonowania TNT, ze stowarzyszenia miłośników nauki przekształciło się w korporację uczonych. Członkami nowych wydziałów: I - Nauki Historycznych, Prawniczych i Społecznych, II - Filologiczno-Filozoficznego i III - Matematyczno-Przyrodniczego, mogli zostać tylko samodzielni pracownicy nauki. W 1964 r. wydzielony został z Wydziału I osobowy Wydział Nauk Prawnych i Społecznych. W 1948 r. funkcję prezesa powierzono, przybyłemu z Wilna, wybitnemu historykowi literatury prof. Konradowi Górskiemu, który jednak po roku, w wyniku nacisku władz komunistycznych, ustąpił z tego stanowiska. Nowym prezesem został astronom, prof. Władysław Dziewulski. W 1957 r. powrócił prof. K. Górski, wybierany odtąd na prezesa, aż do roku 1983. Od tego roku prezesem Towarzystwa Naukowego w Toruniu był prof. dr h.c. Marian Biskup, zaś od 2001 r. funkcję tę pełni prof. dr hab. Andrzej Woszczyk. Już w 1946 r. ukazały się pierwsze po wojnie „Roczniki” i wydawnictwa "Fontes" oraz "Zapiski TNT". Te ostatnie w 1955 r. przyjęły nazwę "Zapiski Historyczne", a od 1960 r. zawierały corocznie "Bibliografię Pomorza Wschodniego i Zachodniego oraz krajów regionu Bałtyku". W 1948 r. wznowiono serię "Prace Prehistoryczne" jako "Prace Archeologiczne". Pojawiły się też nowe serie: "Prace Wydziału Filologiczno-Filozoficznego" (1948 r.), "Studia Societatis Scientiarum Torunensis", dzielące się na kilka sekcji (1951 r.), "Studia Iuridica" (1962 r.), które do 1964 r. ukazywały się w ramach prac Wydziału Nauk Historycznych, później zaś stały się organem Wydziału IV. Od 1948 r. ukazują się "Sprawozdania Towarzystwa Naukowego w Toruniu" wydawane corocznie, z informacjami biograficznymi o członkach wydziałów oraz streszczeniami prac referowanych na poszczególnych wydziałach i komisjach. Wiele pozycji ukazuje się również poza seriami. Do ważniejszych należą: wielotomowa "Historia Torunia", album "Toruń - miasto i ludzie na dawnej fotografii" album "Toruń i miasta ziemi chełmińskiej na rysunkach J. F. Steinera", "Historia Pomorza", t. IV, cz. 1 i 2. Łącznie, od 1946 r., Towarzystwo wydało ponad 1000 tytułów, obejmujących kilkanaście tysięcy mniejszych i większych prac. Niektóre z nich mają charakter popularnonaukowy i publikowane są w serii "Prace Popularnonaukowe". Dużym zainteresowaniem cieszyła się 17-tomowa "Biblioteczka Kopernikańska" oraz cykl "Zabytki Polski Północnej". W ramach tego cyklu wydano monografie: "Kościół NMP w Toruniu", "Kościół św. Jakuba w Toruniu" oraz "Bazylika Katedralna św. Janów".
Struktura i organizacja:
Zarząd
prof. dr hab. Andrzej Woszczyk - prezes
prof. dr hab. Czesław Łapicz - wiceprezes
prof. dr hab. Janusz Tandecki - sekretarz generalny
dr Mirosław Bochenek - skarbnik
prof. dr hab. Krzysztof Obremski - redaktor naczelny
prof. dr hab. Kazimierz Maliszewski - członek Zarządu
prof. dr hab. Andrzej Radzimiński - członek Zarządu
prof. dr hab. Daniela Szymańska - członek Zarządu
prof. dr hab. Janusz Małłek - przewodniczący Wydziału I
prof. dr hab. Józef Poklewski - przewodniczący Wydziału II
prof. dr hab. n. med. Waldemar Jędrzejczyk - przewodniczący Wydziału III
prof. dr hab. Kazimierz Lubiński - przewodniczący Wydziału IV
ks. prof. dr hab. Jan Perszon - przewodniczący Wydziału V
Zobacz także:
do góry 
