.
Home
Monuments of Architecture of Kujavia-Pomerania Voivodeship, Poland

Zabytki architektury województwa kujawsko-pomorskiego
PDF Print E-mail

Chełmża

Kościół pokatedralny Trójcy Św.


Powrót do spisu zabytków >>>
Lokalizacja: Wschodnia część miasta lokacyjnego, ul. Tumska.
Kościół Trójcy Św. w Chełmży - widok od wschodu
Kościół Trójcy Św. w Chełmży
Kościół Trójcy Św. w Chełmży
Kościół Trójcy Św. w Chełmży
Kościół Trójcy Św. w Chełmży
Kościół Trójcy Św. w Chełmży
Kościół Trójcy Św. w Chełmży
Kościół Trójcy Św. w Chełmży
Kościół Trójcy Św. w Chełmży
Kościół Trójcy Św. w Chełmży
Więcej zdjęć >>>
Datowanie: ok. 1251-2. ćw. XIV w., po 1422-ok. 1500.
Technika, materiał:  Budowla murowana z cegły, w wątku wendyjskim i gotyckim, z użyciem kształtek ceglanych i sztucznego kamienia.
Historia: Konkatedra Trójcy Świętej w Chełmży, do 1821 r. katedra diecezji chełmińskiej. Jest to gotycka budowla górująca nad północnym brzegiem Jeziora Chełmżyńskiego, usytuowana w południowo-wschodniej części miasta lokacyjnego, wznoszona etapami od 1251 r. do 2. ćw. XIV w. Budowa została rozpoczęta przez biskupa chełmińskiego Heidenryka (Heidenreicha) aktem erekcyjnym z 22 lipca 1251 r. W tym czasie założono również kapitułę, początkowo wg reguły św. Augustyna. Już w 1257 r. część kościoła musiała być ukończona w stopniu pozwalającym na sprawowanie czynności liturgicznych, o czym świadczy wzmianka z tego właśnie roku o ufundowaniu mszy przez księcia kujawskiego i łęczyckiego, Kazimierza I. W 1260 r. w południowym ramieniu transeptu została pochowana bł. Juta z Sangerhausen, sprowadzona tu przez Heidenryka. Po śmierci Heidenryka w 1263 r. zakon krzyżacki doprowadził do zmiany reguły kapituły na krzyżacką, co spowodowało przejęcie katedry przez duchownych wywodzących się z tego zakonu i inkorporację diecezji do państwa krzyżackiego. Nieukończony kościół bardzo ucierpiał w wyniku pożaru spowodowanego oblężeniem Prusów w 1268 r. Prace budowlane zostały na krótko przerwane, ale jeszcze przed 1291 r. zdołano ukończyć odbudowę prezbiterium. Wzniesiono wówczas szczyt wschodni oraz rozpoczęto budowę masywu wieżowego i korpusu nawowego. Ten ostatni został ukończony przed 1359 r. W wyniku oblężenia litewsko-tatarskiego w 1422 r. katedrę ponownie spalono, zniszczeniu uległy szczyty, wieże i większość sklepień. Niezwłocznie po tych wydarzeniach przystąpiono do odbudowy kościoła, która trwała prawie 80 lat. Wieży południowej nie odbudowano w pierwotnym kształcie, zamiast poprzedniego dachu namiotowego przekryto ją dachem siodłowym. Zmieniono również układ dachów - w miejsce wspólnego dachu nad wszystkimi nawami korpusu i poprzecznego nad transeptem zbudowano trzy oddzielne nad każdą z naw. W późniejszym okresie bryła katedry nie ulegała większym zmianom. Najważniejszą ingerencją z okresu nowożytnego było nadbudowanie wieży północnej w 1692 r. i zwieńczenie jej barokowym dwukondygnacyjnym hełmem. Inwestycję tę sfinansował biskup Jan Opaliński z pieniędzy uzyskanych od mieszczan toruńskich jako odszkodowanie za rozruchy podczas Bożego Ciała. W 1821 r., po utworzeniu diecezji pelplińskiej, katedra Świętej Trójcy w Chełmży została kościołem parafialnym. W 2. poł. XIX w. rozebrano przylegające do kościoła krużganki i zabudowania kapituły. Na początku XX w. przemalowano odkryte wcześniej polichromie na sklepieniach, dokonano również licznych napraw elewacji i maswerków. W 1906 r. pierwotny gotycki portal zachodni zastąpiono neogotycką kruchtą, a także zbudowano kruchtę północną. W latach 1848-1849 przy południowo-zachodnim narożu świątyni wzniesiono plebanię, nad wejściem, do której umieszczono herb Hohenzollernów. Na przełomie XIX i XX w. w otoczeniu katedry powstały kolejne budynki: dom mieszkalny i zakonny, szpital oraz kostnica. W okresie międzywojennym przeprowadzono prace naprawcze, ograniczające się do przelicowania niektórych partii murów oraz do wzmocnienia fasady specjalnymi 17-metrowymi kotwami.  W 1950 r. zniszczył dachy, część sklepień nawy głównej, hełm wieży, belkę tęczową, organy oraz zabytkową polichromię kościoła. Od wysokiej temperatury ucierpiały również obrazy olejne na płótnie. Odbudowa świątyni trwała w latach 1968-1971. Przy okazji przeprowadzono poszukiwania grobu bł. Juty, znaleziono jednak jedynie owinięte w płótna szczątki kanonika Pisińskiego. W 1960 r. dawna katedra została podniesiona do godności kolegiaty, w 1982 r. papież Jan Paweł II nadał jej tytuł bazyliki mniejszej, natomiast w 1994 r. kościół stał się konkatedrą nowo utworzonej diecezji toruńskiej

W obecnym kształcie jest to orientowana świątynia o prostokątnym, wydłużonym prezbiterium, trójnawowym korpusie z mało wydatnym transeptem i dwuwieżową fasadą. Przy wschodnim krańcu korpusu, po bokach prezbiterium, znajdują się wysmukłe kwadratowe wieże świadczące o katedralnej funkcji kościoła. Ramiona transeptu są wydzielone z wnętrza i pełnią funkcję kaplic. W północnym ramieniu znajduje się kaplica Krzyża Św., w południowym - kaplica bł. Juty. Wnętrze budowli jest przekryte gwiaździstymi sklepieniami żebrowymi.
Najstarsze wyposażenie kościoła powstawało w kręgu sztuki krzyżackich Prus, natomiast sprzęty i nagrobki nowożytne były projektowane i wykonywane przez wybitnych artystów pracujących dla biskupów i królów Polski. Do najstarszych elementów wyposażenia należy Grupa Ukrzyżowania stojąca obecnie w nawie północnej. Datowana jest ona na 1. poł. XV w., a jej wykonanie wiąże się z warsztatem toruńskiego mistrza Pięknej Madonny. W 1519 r. biskup Jan Konopacki ufundował późnogotyckie stalle kanonickie, których fragmenty wykorzystano przy budowie nowych późnorenesansowych siedzisk w początku XVII w. Późnorenesansowa ambona z rzeźbami Chrystusa, trzech ewangelistów i czterech Ojców Kościoła, ufundowana przez biskupa Wawrzyńca Gembickiego pochodzi z 1604 r. Jej baldachim wieńczy późnogotycka figura Chrystusa Zmartwychwstałego z XVI w. Barokowy drewniany ołtarz główny, ufundowany ok. 1650 r. przez biskupa Andrzeja Leszczyńskiego, został zaprojektowany przez nadwornego architekta Giovanniego Battistę Ghisleniego, a wykonany przez miejscowy warsztat w stylistyce manieryzmu niderlandzkiego. W południowym ramieniu transeptu, pełniącym rolę kaplicy bł. Juty, znajduje się barokowy ołtarz z ok. 1747 r., fundowany przez biskupa Andrzeja Stanisława Kostkę Załuskiego. Projekt, który powstał ok. 1742 r., jest przypisywany Francesco Placidiemu. W ołtarzu tym znajduje się obraz przedstawiający ilustrację z życia bł. Juty, namalowany przez Tadeusza Kuntzego, jednego z najwybitniejszych malarzy polskiego baroku, wykształconego w Rzymie. Z kolei ołtarz w kaplicy Krzyża Św. w północnym ramieniu transeptu został zaprojektowany przez Giovanniego Battistę Cocchiego i wykonany w 1744 r. przez lokalny warsztat. Katedra służyła nie tylko kultowi religijnemu, ale była również miejscem pochówku. W średniowieczu, oprócz bł. Juty, chowano w niej dostojników krzyżackich. Spoczywają tu mistrzowie krajowi Helmerich von Rechenberg i Konrad Sack oraz wielki mistrz Siegfried von Feuchtwangen. Szczątki płyty tego ostatniego służą obecnie jako stopnie schodów prowadzących do kaplicy bł. Juty. W okresie nowożytnym, oprócz biskupów i członków kapituły, w katedrze spoczęły osoby świeckie, takie jak np. podkomorzy pomorski Krzysztof Bąkowski. Do najważniejszych zabytków sepulkralnych należy nagrobek biskupa Piotra Kostki, wyjątkowy na ziemiach Polski północnej przykład krakowskiej rzeźby renesansowej. Powstał on ok. 1600 r. w warsztacie krakowskim, w kręgu mistrza nagrobka Prospera Provany. Pod niszą przypominającą łuk triumfalny umieszczono postać biskupa, pogrążoną w półśnie, otoczoną przez personifikacje cnót teologicznych i kardynalnych. Ponadto znajdują się tu epitafia biskupów: Kaspra Działyńskiego, z 1645 r., Adama Kosa (zm. w 1661 r.), Macieja Bystrama (biskup pomocniczy, zm. 1676 r.), Kazimierza Jana Opalińskiego (zm. w 1693 r.), Kazimierza Jana Szczuki (zm. 1694 r.), Tomasza Franciszka Czapskiego (zm. w 1733 r.) oraz innych dostojników kościelnych. Do ciekawszych przykładów barokowego malarstwa, oprócz wymienionego już obrazu przedstawiającego bł. Jutę, należy kopia “Zdjęcia z Krzyża” wg Rubensa w jednym z ołtarzy bocznych oraz cykl obrazów ilustrujących m.in. drogę krzyżową, zawieszonych między oknami na bocznych ścianach korpusu. W prezbiterium zawieszono obraz “Pokłon Trzech Króli”, pędzla Luca Giordano, dar króla pruskiego Fryderyka Wielkiego dla chełmżyńskich ewangelików, pochodzący z kościoła św. Mikołaja.

Bibliografia
  • Piotr Birecki, Dzieje sztuki w Chełmży, Chełmża 2001, s. 19-28, 81-98, 103-105.
  • Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. 11, Województwo bydgoskie, z. 16, Powiat toruński.
Fotografie: Piotr Kożurno, Marek Wieczorek
© ICIMSS

W pobliżu: