.
Home
Monuments of Architecture of Kujavia-Pomerania Voivodeship, Poland

Zabytki architektury województwa kujawsko-pomorskiego
PDF Print E-mail

Chełmno

Zespół staromiejski


Powrót do spisu zabytków >>>
Lokalizacja: Chełmno, miasto powiatowe, województwo kujawsko-pomorskie.
Plan Rüdigera z końca XVIII w.
Chełmno - ul. Grudziądzka
Chełmno, widok ogólny
Więcej zdjęć >>>
Datowanie: Pierwsza wzmianka - 1065 r., lokacja na prawie chełmińskim - 1233 r. Nie jest pewne, czy pierwsza lokacja odnosi się już do dzisiaj istniejącego miasta. Możliwe, że obecny układ urbanistyczny pochodzi dopiero z 2 poł. XIII w., a miasto translokowane (przeniesione) z miejsca dzisiejszej osady Rybaki.
Historia: Czas powstania istniejącego, zachowanego bez zmian układu urbanistycznego Chełmna wiąże się z datą powtórnego przywileju lokacyjnego z 1251 r., kiedy to miasto zamknięto murami obronnymi.
W XV wieku miasto zostało podzielone na kwartały ze względów administracyjnych, obronnych i podatkowych. Wytyczono cztery kwartały: 1. Kwartał większy - obejmował wschodnią część miasta. Ograniczały go dzisiejsze ulice: Grudziądzka, Rynek i Toruńska aż do Bramy Toruńskiej. Tu zamieszkiwali najbogatsi mieszczanie; 2. Kwartał mniejszy - to południowa cześć miasta. Określały go ulice: Toruńska, Rynek oraz Biskupia; 3. Kwartał franciszkański w granicach ulic: Biskupiej, Rynku i Rynkowej; 4. Kwartał dominikański - obejmował północną część miasta. Wytyczały go ulice: Rynkowa, Rynek i Grudziądzka. Dzielnica ta była najliczniej zamieszkana.
W 2005 r. Chełmno zostało wpisane na Listę Pomników Historii Prezydenta RP.

Granice przestrzennego układu średniowiecznego miasta, zamknięte zostały murami obronnymi, których przebieg dostosowano do topografii  terenu, prowadząc je wzdłuż krawędzi wysoczyzn.
Wewnątrz murów zaplanowany został regularny układ przestrzenny oparty na krzyżujących się przy rynku dwóch podstawowych ciągach komunikacyjnych: ulic Grudziądzka-Szkolna oraz prostopadle do nich: Rybacka-Toruńska, uzupełniony równoległymi do głównych kierunków ciągami ulic tworzącymi czteroulicowy typ układu przestrzennego w systemie szachownicowym. Jego centralną część zajmuje prostokątny rynek o wymiarach 157x113 metrów, należący do największych płyt rynkowych w Polsce. Pośrodku placu rynkowego znajduje się oczywiście ratusz, który stanął tu już około 1298 r. Na terenie starówki wybudowano też sześć gotyckich kościołów. Przecinające się pod kątem prostym ulice wydzielają prostokątne i kwadratowe bloki zabudowy z zachowanymi od czasów średniowiecza pierwotnymi parcelami budowlanymi wytyczonymi według miar tzw. pręta chełmińskiego.
Jednym z wyjątkowych elementów struktury przestrzennej miasta są zachowane niemal w pełnej długości mury obronne, wznoszone od połowy XIII w. do połowy wieku XIV, wzmocnione basztami i bramami miejskimi. Ciąg zachowanych murów mierzy blisko 1700 m długości, w większości zachowanych w pełnej wysokości. Mury poprowadzono wzdłuż krawędzi wysoczyzny, wykorzystując doskonałe warunki obronne. W miejscach łatwiej dostępnych, tj. od stron wschodniej i zachodniej, znajdowały się fosy wypełnione wodą, w których miejscu w XIX w. zostały założone parki tworzące tzw. planty, obecnie oddzielające zespół staromiejski od pozostałej części miasta, tworząc otulinę historycznego zespołu. W systemie obronnym występują różne typy baszt: otwarte od strony miasta oraz zamknięte prostokątne, jak też okrągłe wieże znajdujące się w południowym odcinku murów. Chełmno posiadało 25-27 baszt, z czego zachowały się 23. Pierwotne blankowanie murów posiadało zamurowane później strzelnice oraz odsadzkę od strony wewnętrznej, na której umieszczony był drewniany pomost - ganek skomunikowany z basztami i bramami. Podwyższenie murów do obecnej zachowanej w wielu fragmentach wysokości, nastąpiło po 1563 r. Dostęp do miasta umożliwiały usytuowane przy wylotach ulic bramy uzupełnione przedbramiami: Merseburska, Grudziądzka, Wodna, Franciszkańska, Tkacka, Toruńska oraz Mostowa. Do dzisiaj zachowała się położona po wschodniej stronie miasta Brama Grudziądzka, zachowana dzięki sakralnej funkcji, którą pełniła od XVII w. oraz Brama Merseburska w obrębie zespołu klasztornego (obecnie Kaplica Grobu Pańskiego).

Bibliografia (wybór)
  • Źródła:
    • Das Kulmer Gerichtsbuch 1330-1430. Liber memoriarum Colmensis civitatis, bearb. von Carl August Lückerath und Friedrich Benninghoven, Köln  1999
    • Księga ławnicza sądu przedmiejskiego Chełmna 1480-1559 (1567),  Liber scabinorum iudicii suburbani Culmensis,  oprac. Zenon Hubert Nowak, Janusz Tandecki, Warszawa 1990
  • Opracowania:
    • Seemann J., Die Culmer Pfarrkirche, Preussische Provinzial-Blältter N.F. X, 1856
    • Janota E., Opis kościoła farnego w Chełmnie (w Prusach),Pamiętnik Religijno-Moralny XVIII, 1858
    • Heise J., Die Bau- und Kustdenkmäler der  Provinz Westpreussen, H. 5, Der Klum, Danzig 1887
    • Wojciechowski W., Wiadomości o kościele farnym w Chełmnie, "Dziennik Poznański", 1909
    • Nierzwicki J., 700 lat parafii chełmińśkiej, Chełmno 1933
    • Pajzderski N., Renowacja katedy w Chełmnie, "Wiadomości Konserwatorskie", dodatek "Ziemia", 1929, XIV
    • Przymusiński L., Rozwój szczytów w architekturze gotyckiej 1250-1450 na ziemi chełmińskiej i Pomorzu Gdańskim, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Poznańśkiego LXII, Historia Sztuki IV, 1966
    • Dzieje Chełmna i jego regionu. Zarys monograficzny, pod red. Mariana Biskupa, Toruń 1968
    • Mroczko T., Ruch budowlany na ziemi chełmińskiej w XIII wieku, [w:] Sztuka i ideologia XIII wieku, Wrocław 1974
    • Katalog zabytków sztuki w Polsce, XI, Dawne województwo bydgoskie, z. 4, Dawny powiat chełmiński,  oprac. T. Mroczko, Warszawa 1976
    • Mroczko T., Architektura gotycka na ziemi chełmińskiej, Warszawa 1980
    • Jasiński T., Przedmieścia średniowiecznego Torunia i Chełmna, Poznań 1982
    • Mansfeld B., Zabytkowy zespół Chełmna, Warszawa 1983
    • Ratajczak H., Gotycki detal architektoniczny w kościołach Chełmna, 1987 (maszynopis, archiwum UMK Toruń)
    • Dzieje Chełmna. Zarys monograficzny, pod red. Mariana Biskupa, Warszawa 1987
    • Krantz-Domasłowska Liliana, Domasłowski Jerzy, Kościół farny w Chełmnie, Toruń 1991
    • Kola A., Grody ziemi chełmińskiej w późnym średniowieczu, Toruń 1991
    • Chrzanowski Tadeusz, Kornecki Marian, Chełmno, Wrocław-Warszawa-Kraków 1991
    • Spandowski R., Chełmno, Toruń 1999
    • Wultański J., Rola Ziemi Chełmińskiej w powstaniu i rozwojuZwiązku Pruskiego, Brodnica 2001
    • Boguwolski R.,  Archeologia północnej części ziemi chełmińskiej, Grudziądz 2001
    • Chudziak W., Wczesnośredniowieczna przestrzeń sakralna in Culmine na Pomorzu Nadwiślańskim, Toruń 2003
    • Chełminiak M., Chełmno zabytkami malowane, Bydgoszcz 2006
    • Raszeja. Z., Chełmno (castrum et oppidum Culmen) i miejscowości w pobliżu na tle dziejów Polski i Europy, Toruń 2007
    • Birecki P., Sztuka luterańska na ziemi chełmińskiej od drugiej połowy XVI do pierwszej ćwierci XVIII wieku, Warszawa 2007
  • Internet:
Fotografie: Piotr Kożurno, Marek Wieczorek
© ICIMSS

Informacja dla turystów: patrz tutaj.