.
Home
Monuments of Architecture of Kujavia-Pomerania Voivodeship, Poland

Zabytki architektury województwa kujawsko-pomorskiego
PDF Print E-mail

Starogród

Miejsce pierwszej lokacji Chełmna


Powrót do spisu zabytków >>>
Lokalizacja: Starogród, województwo kujawsko-pomorskie, powiat chełmiński, gmina Chełmno. Wieś znajduje się w dolinie Dolnej Wisły. Starogród Dolny znajduje się w całości w dolinie Wisły. Znajdują się tu oczka i starorzecza (największe z nich to Jezioro Starogrodzkie). Starogród Górny leży na wysokim zboczu doliny (ok. 50 metrów).



Historia: Pierwsze wzmianki o Starogrodzie pochodzą z XI wieku, jako o grodzie położonym na tzw. Górach Bondyńskich. W 1065 r. występuje jako Culmen i jest nierozerwalnie związany z obecnym Chełmnem.
Dawne nazwy wsi: 1232 r. Antiquum Castrum, anriquum Cuimen, alden Culmen. amiqu-um Chulmen; 1364 r. Aldenhus. Aldenhuwss. Aldenhoux. Alden-hawsz. Aldinhus. Aldinhuyz. Aitenhaus: 1466 r. Aldenhaus alias Starygród. Starigrad. Starogród. niem. Althausen.
Nazwa Starogród ustaliła się dopiero w XV wieku, jako: Aldenhaus lub Starygród, Starigrad.
Wieś położona jest na wysoczyźnie morenowej w odległości 4,5 km na południowy zachód od Chełmna. Ziemie, na których znajduje się dzisiejszy Starogród, wchodziły w skład monarchii polskiej już od czasów Mieszka I i były politycznie związane z dzielnicą mazowiecką. Jednak pierwsza wzmianka o Starogrodzie, jako Antiquum Castrum, pochodzi z 1232 roku i jest związana z przybyciem na ziemie polskie rycerzy Zakonu Krzyżackiego. Rządzący w tym czasie książę Konrad Mazowiecki sprowadził powstały w Jerozolimie w roku 1198 Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego, bo tak brzmiała pełna nazwa tego zakonu krzyżackiego, dla obrony ziem polskich przed najazdami pogańskiego plemienia Prusów. W roku 1226 książę wydał dokument, ofiarowując Zakonowi zdobycze terytorialne w Prusach i dobra w ziemi chełmińskiej, nie rezygnując jednak ze zwierzchnictwa nad nimi. Pierwsi bracia zakonni przybyli na powierzone im ziemie już w 1230 roku i bardzo szybko rozpoczęli działania wojenne przeciwko Prusom, które zostały uwieńczone sukcesem. Wkrótce cała ziemia chełmińska była w ich rękach. W połowie XIII w. Zakon uniezależnił się od księcia mazowieckiego. Na darowanych ziemiach i na terenach odebranych Prusom ogniem i mieczem wyrosło potężne Państwo Zakonne. Najlepszym tego dowodem były liczne zamki i miasta warowne. W tym to właśnie czasie rozpoczyna się właściwa historia Starogrodu. Mistrz krajowy Herman von Balk zbudował gród warowny, który według pierwszego krzyżackiego kronikarza, Piotra Dusburga, był budowlą o konstrukcji drewnianej. Prawdopodobnie w połowie XIII wieku zastąpiono go zamkiem murowanym, który został siedzibą mistrzów krajowych, a potem komturów, zarządców prowincji.
W dokumentach z drugiej połowy XIII w aż do poczatków XIV w. pojawia się nazwa Stare Chełmno (Antiquum Culmen) na oznaczenie Starogrodu (Antiquum Castrum), które równocześnie występuje pod tym mianem, i Nowe Chełmno (Novum Culmen) naoznaczenie Chełmna. Występowanie więc jednej i tej samej nazwy dla dwóch miejscowości, niezbyt od siebie oddalonych(4 km), jest wystarczającym argumentem, że istniało między nimi powiązanie, które okreslane jest przez przymiotnik "Stare" i "Nowe". Dokument lokacyjny dla Chełmna, a także Torunia, w.mistrza Hermana von Salza i pruskiego mistrza Hermana Balka, wystawiony 28.XII 1233 r., dotyczył osady położonej jeszcze na terenie dzisiejszego Starogrodu. Nadanie to - stanowiące słynny Przywilej Chełmiński  - było dla miasta niesłychanie ważne jako podstawa prawna prawna dla dalszego rozwoju. Rozpatrując natomiast ten akt z szerszego punktu widzenia należy zauważyć, że wykraczał on znaczeniem poza charakter zwykłej lokacji miejskiej, ponieważ przyznane w nim przez zakon swobody i uprawnienia Chełmna i Torunia stały się prawem, dla osadników napływających do państwa krzyżackiego. Na prawie tym Krzyżacy lokowali więc kolejno zakładane miasta i wsie oraz nadawali dobra rycerstwu. Podstawą prawa chełmińskigo było prawo magdebuskie.
o utracie niepodległości pod koniec XVIII w. Starogród znalazł się w zaborze pruskim i jak wiele innych miejscowości w tym czasie został poddany nasilonej germanizacji, czego wyrazem było zniemczenie nazwy wsi na Althausen.
Według danych z 1885 r. Starogród liczył 198 mieszkańców, do wsi należało 177 hektarów, a 1104 obejmował obszar dworski. W 1907 roku dobra zostały nabyte przez Pruską Komisję Kolonizacyjną, której głównym celem było sprowadzanie osadników z Niemiec i osiedlanie ich na ziemiach należących do Polaków. W związku z tym, że na tym obszarze mieszkali katolicy i ewangelicy istniały dwie szkoły dwuklasowe. Jedna w Starogrodzie Górnym (szkoła ewangelicka), a druga w Starogrodzie Dolnym (szkoła katolicka). Warto wspomnieć, że Starogród ma swój udział w walce o polskość. Kiedy władze zaborcze nakazały naukę religii wykładać w języku niemieckim, co całkowicie eliminowałoby język polski z programów nauczania, uczniowie zaczęli strajkować. Jako pierwsze w powiecie chełmińskim w październiku 1906 r. zastrajkowały właśnie dzieci w Starogrodzie. „Gazeta Toruńska” po zakończeniu strajku słusznie pisała: „Dzieci, które prawo mówienia językiem ojczystym przypłaciły kara, zachowają w pamięć niezatartą o tym wydarzeniu. To pokolenie nie podda się pruskim wpływom”. Były to prorocze słowa. W listopadzie 1918 r. Polska po 123 latach wróciła na mapę Europy, ale dopiero w styczniu 1920 roku ziemie chełmińska została ponownie przyłączona do państwa polskiego. Radość nie trwała długo. 1 września 1939 r. Niemcy zaatakowały Polskę, rozpoczynając tym samym II wojnę światową. Miasto Chełmno i okolice zostały zajęte przez wojska hitlerowskie już 6 września 1939 roku. Od pierwszych dni okupacji rozpoczęła się masowa eksterminacja, której celem było zlikwidowanie inteligencji polskiej. W wielu miejscowościach dokonywano egzekucji. Ok. 2000 Polaków rozstrzelano w okresie od 12 października do 11 listopada 1939 roku, w miejscowości Klamry. Miejscem egzekucji było także Płutowo. Władze okupacyjne prowadziły również intensywną akcję wysiedleńczą, mającą na celu germanizację tych terenów. Zostały one wyzwolone spod okupacji niemieckiej dopiero w styczniu 1945 roku. Ta data określa również nowy etap historii Starogrodu, jako historii powojennej.

Zachowane obiekty zabytkowe na terenie wsi:
  • Kościół parafialny pw. św. Barbary
  • Plebania parafii rzymsko-katolickiej pw. św. Barbary, murowana z XIX w.
  • Budynek szkoły z XIX w.
  • Dwód murowany z pocz. XIX w.
  • Remiza strażacka z XIX w.
  • Kuźnia murowana z XIX w.
  • Stara karczma z XIX w.
  • Tunel kolejki z XIX w.
  • Zabudowania folwarczne z XIX w.
  • Schron amunicyjny M -1 w zespole Twierdzy Chełmno, z 1914 r. była budynkiem przeznaczonym do przechowywania oraz prac na sprzętem artyleryjskim będącym na stanie twierdzy.
  • Cmentarz przykościelny parafii rzymsko-katolickiej pw. św. Barbary. Użytkowany od początku XV w. (część z licznymi nagrobkami z pierwszej i drugiej połowy XIX w. i starodrzewiem); cmentarz ewangelicki założony w XIX w., nieczynny; grób nieznanego żołnierza polskiego.

Bibliografia
  • Budzyński T., Gonia R., Szlakiem gotyckich świątyń, Od Starogrodu do Wielkiego Wełcza, Stolno, 2008.
Internet:
Fotografie: Piotr Kożurno, Marek Wieczorek
© ICIMSS


Informacja turystyczna: patrz Kałdus