Zmiany społeczne

Był to okres niezwykle szybkiego rozwoju i zmian społecznych. Ich początków można upatrywać w czasach Rewolucji Francuskiej (1789-1799), do której nawiązywały najbardziej znaczące ruchy społeczne jak Wiosna Ludów (1848) i Komuna Paryska (1871). Także publikacja Manifestu Komunistycznego Marksa i Engelsa (1848) wywarła znaczący wpływ na zmianę postaw społecznych. Głównym celem rozwijającego się wówczas ruchu feministycznego, stała się walka o prawa wyborcze kobiet, uwieńczona sukcesem i zmianą ich sytuacji.

Zmiany te objęły również artystów, angażujących się w dyskurs na temat roli artysty w zmieniającym się społeczeństwie i rozwijających idee tzw. anarchistów.

Rewolucja Przemysłowa

Dziewiętnaste stulecie to także czas Rewolucji Przemysłowej, zapoczątkowanej ok. 1760 r. rozwojem procesu produkcji i przejściem od pracy manualnej do produkcji maszynowej. Tendencja ta rozpoczęła się na dużą skalę w przemyśle włókienniczym, a także w hutnictwie i przemyśle metalurgicznym oraz innych obszarach rozwoju przemysłowego, ogniskującego się w miastach. Rozwój ten stał się przyczyną masowych migracji ludności wiejskiej i gwałtownego zwiększenia populacji miast w Europie, której liczba ludności podwoiła się osiągając ponad 400 milionów w 1900 roku. Pierwszym europejskim miastem, którego liczba mieszkańców przekroczyła milion już w 1811 r. był Londyn. Ten właśnie fakt znacząco wpłynął na rozwój budownictwa mieszkalnego, niezbędne bowiem stało się zapewnienie mieszkań dla wzrastającej liczby ludności. Przyczyniło się to do, czasami niekontrolowanej, ekspansji terenów zabudowanych na otaczające tereny. Zjawiska te dotknęły wiele miast europejskich, w których burzono średniowieczne obwarowania i włączano w obręb powiększających się aglomeracji przyległe wsie i osiedla. Obszary miejskie wykorzystywano pod budowę rezydencji bogatych fabrykantów, willi i kamienic dla rzemieślników, których rola i znaczenie z biegiem lat wzrastały, oraz kamienic czynszowych dla coraz większej liczby administracji miejskiej i inteligencji. Powstawały wówczas również całe dzielnice budynków mieszkalnych o niższym standardzie, przeznaczone dla niższych warstw spłeczeństwa. Był to więc dla architektów i budowniczych czas pełen wyzwań.

Miasto-ogród

Jedną z odpowiedzi na nowe wyzwania, stojące przed urbanistami i architektami była m.in. koncepcja miasta-ogrodu, opracowana przez Ebenezera Howarda i opublikowana w książce Garden Cities of Tomorrow. 

Swoje idee urbanista prezentował m.in. w 1912 r. w Krakowie podczas „Wystawy Architektury i Wnętrz: w otoczeniu ogrodowem”. Według koncepcji Howarda powstało w Europie kilkadziesiąt „miast-ogrodów”.

Wynalazki

W tym okresie prawie każdy aspekt życia codziennego podlegał zmianom, powodowanym przez wzrastającą liczbę wynalazków. Wiązało się to między innymi z rozwojem komunikacji miejskiej w dużych miastach, w których zaczęto wprowadzać transport publiczny. Pierwsze tramwaje były początkowo konne, następnie parowe i elektryczne. Za sprawą wynalezionej przez George’a Stephensona lokomotywy parowej zrewolucjonizowany został też transport między miastami. Wprowadzane w życie były również inne wynalazki usprawniające komunikację, jak aeroplan (1846), czy skonstruowany w 1886 r. przez Karla Benza automobil, poprzednik samochodu, bez którego trudno sobie dziś wyobrazić funkcjonowanie.

W projektowaniu infrastruktury, związanej z nowymi środkami transportu, brali udział artyści tworzący m.in. dzieła secesyjne. Przykładem są tu stacje metra paryskiego, zaprojektowane przez Hectora Guimarda na Wystawę Światową w Paryżu 1900 r. Znamienite dzieła secesji stworzył również Otto Wagner, projektując pawilony stacji kolei miejskiej w Wiedniu w latach 1894-1897.

Nowe sposoby komunikacji

Komunikacja między ludźmi i co za tym idzie, także przepływ idei uległ przyspieszeniu dzięki telefonowi, wynalezionemu przez Aleksandra Grahama Bella w 1876 r., a także dzięki bezprzewodowej transmisji sygnału, rezultatu dociekań Nikoli Tesli oraz pierwszemu radiu skonstruowanemu przez Gugliemo Marconiego w 1895 r., opatentowanemu w 1901 r.

Wynalazek lampy naftowej

Wynalazki te miały ogromne znaczenie dla społeczeństwa, dzięki nim życie stawało się łatwiejsze i bardziej komfortowe. Dzień uległ wydłużeniu za sprawą skonstruowanej przez Ignacego Łukasiewicza lampy naftowej (1853), zastąpionej przez jeszcze doskonalszy wynalazek Thomasa Edisona, którego dziełem była nie tylko żarówka (1879), ale rozwój systemu oświetlenia elektrycznego (1882) oraz wiele innych nowatorskich rozwiązań i urządzeń, jak np. fonograf (1877). W tworzeniu opraw do lamp największe uznanie zyskał Louis Comfort Tiffany, prekursor wzornictwa lamp witrażowych, które od jego nazwiska zyskały nazwę tiffany. Był on też pierwszym architektem wnętrz, zatrudnionym przez Biały Dom w Waszyngtonie.

Sztuka użytkowa

Wiek dziewiętnasty znaczony jest wzrostem zamożności mieszczan i przedsiębiorców, a także rzemieślników, którzy znaleźli nowych odbiorców swych prac oraz uzyskali znaczące podniesienie statusu społecznego, gdyż zostali włączeni do grona artystów, a ściślej, powołanej nowej grupy twórców sztuki użytkowej.
W Polsce w 1898 r. utworzono kategorię malarstwa ornamentacyjnego, ze względu na kartony witraży do kościoła Franciszkanów w Krakowie, zgłoszone na konkurs przez Stanisława Wyspiańskiego. Ich nagrodzenie w dziale sztuki zostało oprotestowane przez Wojciecha Gersona, uznającego tę twórczość nie za malarstwo, lecz sztukę stosowaną.

Odbiorcami sztuki, poza tradycyjnie uprzywilejowaną klasą szlachty i szeroko pojętej inteligencji, stali się przedstawiciele coraz liczniejszej nowej burżuazji, których ambicją było podkreślenie wzrastającego statusu społecznego. Budowa okazałych domów lub ich modernizacja, przejawiająca się najczęściej w dodaniu dekoracji, a także przekształcenie wystroju wnętrz, w szczególności wyposażenia salonu, były sposobem na podkreślenie prestiżu ich właścicieli.

Nowa rola artysty

W warunkach tych ogromnych przemian społeczno-ekonomicznych artyści poszukiwali nowych ról i swojego miejsca w nowoczesnym społeczeństwie. Po otwarciu handlu ze Wschodem, szczególnie Japonią, artyści europejscy tacy jak Manet, Degas, Monet czy van Gogh zainteresowali się sztuką kraju kwitnącej wiśni, zaczęli m.in. gromadzić tanie odbitki kolorowych drzeworytów japońskich, które stały się inspiracją dla postimpresjonistów i secesjonistów. Wpływy tej sztuki, ale także i dawniejszej sztuki scytyjskiej, greckiej czy egipskiej, podobnie jak nawiązania do świata przyrody, fantazji i mitów, użycie płaskich form dekoracji i giętych linii stały się cechą charakterystyczną secesji. Tak wyrażało się dążenie młodych artystów do zaakcentowania swojej odrębności, nowego twórczego podejścia we wszystkich właściwie dziedzinach sztuki i rzemiosła artystycznego. Szczególne pole do popisu mieli jubilerzy, dla których pracowali artyści, a wśród nich najbardziej popularny René Jules Lalique, do którego klientów należała Sarah Bernhardt, największa ówczesna aktorka. Dla “Boskiej Sarah” pracował też Alfons Mucha, projektując przede wszystkim plakaty do jej sztuk, które uznawane są za jedne z czołowych dzieł secesji.

Stowarzyszenia i ruchy artystyczne

Podważane wartości historyzmu w sztuce i architekturze doprowadziły do utworzenia nowych stowarzyszeń i organizacji, dla których wzorem był angielski ruch Arts and Crafts, kierowany przez Williama Morisa. Tak stało się m.in. w niemieckim Darmstadt, gdzie utworzono Kolonię Artystów. W innych krajach powoływano nowe stowarzyszenia, w tym stowarzyszenia Secesja, akcentujące odcięcie się od „starej sztuki”. Pierwsze stowarzyszenie Secesji powstało w Monachium w 1892 r., a najważniejsze dla Polski zostało założone w 1897 r. w Austrii przez Klimta, Mosera, Hoffmana i Olbrichta. Wśród 49 członków Wiedeńskiej Secesji znalazło się aż dziesięciu wybitnych polskich artystów z Galicji (będącej pod zaborem austriackim): Teodor Axentowicz, Józef Chełmoński, Julian Fałat, Jacek Malczewski, Józef Mehoffer, Antoni Piotrowski, Jan Stanisławski, Włodzimierz Tetmajer, Leon Wyczółkowski i Stanisław Wyspiański. Byli to jednocześnie założyciele krakowskiego Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka”, utworzonego w tym samym roku, co Wiedeńska Secesja.

Często twórczość młodych, wybijających się na niezależność artystów określana była jako Jugendstil (Niemcy), Art Nouveau, a u nas Młoda Polska. Najwybitniejszy przedstawiciel tego ruchu - Stanisław Wyspiański - odżegnywał się jednak od miana secesjonisty. Wiązało się to prawdopodobnie z sytuacją artystów polskich, którzy nie mieli pełnej swobody twórczej, mimo iż w zaborze austriackim było o to stosunkowo najłatwiej. Z drugiej strony, trudno mu zapewne było w tak stanowczy i zdecydowany sposób odcinać się od swoich mistrzów i jednocześnie opiekunów, z których najważniejszym był Jan Matejko. Sztuka secesji zaznaczyła swoją obecność we wszystkich dziedzinach: malarstwie, rzeźbie, architekturze i rzemiośle. W secesyjnym stylu powstawały luksusowe, ręcznie tworzone przedmioty, w tym meble, ceramika, tapety, materiały, dywany, hafty, biżuteria, które znajdowały wielu nabywców. Dobre wzory były także kopiowane i wytwarzane w sposób masowy dla mniej zamożnych nabywców. Znanym ze sprzedaży tych przedmiotów był angielski sklep Liberty, założony w 1875 r. Od nazwiska właściciela sklepu styl secesji bywa też określany w Anglii i Włoszech właśnie jako Liberty. 

Recepcja nowej sztuki

Koniec dziewiętnastego wieku to jednak nie tylko Belle Époque z luksusowymi przedmiotami, ale też czas obaw, wątpliwości i melancholii. Jest to efekt schyłku wieku -fin de siècle - widoczny m.in. w słynnym fryzie Gustava Klimta, źle przyjętym przez sponsorów, bardziej zainteresowanych podkreśleniem ich własnych zasług i znaczenia, niż wątpliwościami artysty i twórczym przesłaniem. Podobne uczucia wyrażone zostały przez Jacka Malczewskiego we fryzie na krakowskim Domu Sztuki, prezentującym dzieje artysty, jego drogę do sukcesu lub klęski.